Aditya L1
भारताने नुकतेच Aditya L1 या सौर मोहीमेचे प्रक्षेपण २ सप्टेंबरला करीत असल्याची घोषणा केली. आदित्य सुमारे १२५ दिवसांनी त्याच्या इच्छित स्थळी पोहोचणार आहे. हे इच्छित स्थळ म्हणजे त्याच्या नावातच असलेले L1 म्हणजेच लाग्रांज बिंदू १, जो पृथ्वीपासून सुमारे १५ लाख किमी इतक्या अंतरावर आहे. तसं पाहायला गेलं तर सूर्य पृथ्वी सरासरी अंतर हे १४ कोटी ९५ लाख किमी इतकं प्रचंड आहे, त्यामानाने हे अंतर म्हणजे काहीच नाही. सूर्याचे पृष्ठभागांचे तापमान सुमारे ५५०० अंश इतके प्रचंड असल्याने सूर्याचे निरीक्षण करणारी याने त्याच्या जवळ जात नाहीत तर ती या लाग्रांज बिंदूपर्यंत पाठवली जातात. लाग्रांज बिंदू हे अवकाशातील असे बिंदू आहेत कि जिथे सूर्य - पृथी यांच्या गुरुत्वाकर्षणाचा समतोल साधला जातो व येथे पाठविलेल्या अवकाशास्थ वस्तू कोणत्याही ऊर्जेशिवाय स्थिर राहातात व तो बिंदू जसा सरकतो त्या वेगानेच भ्रमण करीत राहातात. अवकाशातील प्रत्येक गुरुत्वीय जोडगोळीला असे ५ बिंदू असतात.
आदित्य वरील उपकरणे
इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक आणि पार्टिकल आणि मॅग्नेटिक फील्ड डिटेक्टर वापरून फोटोस्फियर, क्रोमोस्फियर आणि सूर्याच्या (कोरोना) सर्वात बाहेरील थरांचे निरीक्षण करण्यासाठी यान सात उपकरणे (पेलोड्स) घेऊन जाईल.
विशेष व्हॅंटेज पॉइंट L1 च्या मदतीने, चार उपकरणे थेट सूर्याकडे पाहू शकतील आणि उर्वरित तीन उपकरणे लॅग्रेंज पॉइंट L1 येथे कण आणि फील्डचा अभ्यास करतील . आदित्य L1 उपकरणांच्या या समूहातून सर्वात महत्त्वपूर्ण माहिती प्राप्त होईल. त्यांनी कोरोनल हीटिंग, कॉरोनल मास इजेक्शन, प्री-फ्लेअर आणि फ्लेअर ची निर्मितीप्रक्रिया आणि त्यांची वैशिष्ट्ये, अवकाशातील हवामानाची गतिशीलता, कण आणि फील्डचा प्रसार इत्यादी समस्या समजून घेण्यासाठी माहिती प्रदान करणे अपेक्षित आहे.
मोहिमेची वैज्ञानिक उद्दिष्टे:
आदित्य-L1 मिशनची प्रमुख वैज्ञानिक उद्दिष्टे आहेत:
- सौर वातावरणातील (क्रोमोस्फियर आणि कोरोना) डायनॅमिक्सचा अभ्यास.
- क्रोमोस्फेरिक आणि कोरोनल हीटिंगचा अभ्यास, अंशतः आयनीकृत प्लाझ्माचे भौतिकशास्त्र, कोरोनल मास इजेक्शनची सुरुवात आणि फ्लेअर्स
- सूर्यापासून कणांच्या गतिशीलतेच्या अभ्यासासाठी डेटा प्रदान करणारे कण आणि प्लाझ्मा वातावरणाचे निरीक्षण करणे .
- सौर कोरोनाचे भौतिकशास्त्र.
- कोरोनल आणि कोरोनल लूप प्लाझ्माचे निदान: तापमान, वेग आणि घनता.
- कॉरोनच्या वस्तुमानाचे बाहेर फेकले जाणे, त्याची गतिशीलता आणि कारणे.
- अनेक स्तरांवर (क्रोमोस्फियर, बेस आणि विस्तारित कोरोना) घडणाऱ्या प्रक्रियांचा क्रम ओळखणे ज्यामुळे सौर उद्रेक घटना घडतात.
- सौर कोरोनामध्ये चुंबकीय क्षेत्राची रचना आणि चुंबकीय क्षेत्र मोजमाप.
- अंतराळ हवामानासाठी कारणीभूत ठरणाऱ्या गोष्टी (सौर वाऱ्याची उत्पत्ती, रचना आणि गतिशीलता इत्यादी).
भारताची ही पहिलीच सूर्य मोहीम असली तरी जपान, अमेरिका, चीन व काही युरोपियन मोहीम सूर्याचा अभ्यास पूर्वीपासून करीत आहेत. यातील L1 Point वर अजून कार्यरत असणाऱ्या काही मोहीम पुढीलप्रमाणे आहेत.
- सोलर आणि हेलिओस्फेरिक वेधशाळा (SOHO).
- लिसाजस कक्षेतील प्रगत रचना एक्सप्लोरर (ACE).
- WIND (2004 पासून L1 वर)
- डीप स्पेस क्लायमेट ऑब्झर्व्हेटरी (DSCOVR)- 10 तरंगलांबी (EPIC) मध्ये सूर्यप्रकाशित पृथ्वीची प्रतिमा तयार करण्यासाठी आणि एकूण परावर्तित रेडिएशन (NISTAR) चे निरीक्षण करण्यासाठी डिझाइन केलेले. 11 फेब्रुवारी 2015 रोजी प्रक्षेपित केले, सौर वारा आणि पृथ्वीवरील त्याचे परिणाम अभ्यासण्यासाठी 8 जून 2015 रोजी L1 भोवती फिरण्यास सुरुवात केली.
